De rol van de overheid is niet meer weg te denken in de economie. Toch heeft de overheid niet overal ter wereld dezelfde rol. Zo is de rol van de overheid in de economie in China vele malen groter dan in de VS. Nederland zit daar ergens tussenin.
De begrippen ‘collectieve sector’ en ‘overheid’ worden vaak door elkaar gebruikt. Ten onrechte!
De overheid is een onderdeel van de collectieve sector. We kunnen de samenhang tussen deze begrippen als volgt weergeven:
Op dezelfde wijze worden ook de “collectieve uitgaven” (uitgaven door de totale collectieve sector) gesplitst in “overheidsuitgaven” en “uitgaven voor de sociale zekerheid”. En worden de “collectieve lasten” (bedragen die de burger betaalt aan één van de onderdelen van de collectieve sector) gesplitst in bedragen die worden afgedragen aan de overheid (vooral belastingen en retributies) en bedragen die worden afgedragen aan de instellingen van de sociale zekerheid (de sociale premies voor de uitkeringen).
Overheid als leverancier van goederen en diensten
De overheid maakt een belangrijk deel uit van het economisch gebeuren in Nederland. Ook door de levering van goederen en diensten. Bij deze levering van goederen en diensten door de overheid wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten goederen, te weten:
Collectieve goederen
dit zijn goederen die door de overheid geleverd worden en niet geleverd kunnen worden door de particuliere sector, omdat het goed niet leverbaar is in eenheden per persoon. Hierdoor is het onmogelijk een prijs per individuele gebruiker in rekening te brengen.
Bijvoorbeeld:
Semi-collectieve goederen
Dit zijn goederen die wél door de overheid geleverd worden, maar waarbij het wel mogelijk zou zijn om het goed individueel te leveren en een bijbehorende prijs te berekenen.
Vanwege het maatschappelijk belang of omdat het moeilijkheden op zou leveren om de prijs individueel af te rekenen kiest de overheid ervoor het product zélf te leveren en niet via particuliere bedrijven.
Bijvoorbeeld:
Economische politiek
Wanneer we kijken naar de doelstellingen die de overheid zichzelf stelt op economisch gebied, kunnen we die als volgt samenvatten:
- een evenwichtige arbeidsmarkt
d.w.z. dat de overheid ernaar streeft dat er niet teveel werkloosheid is, maar ook geen grote tekorten ontstaan aan geschikt personeel. - prijsstabiliteit
hoewel de overheid hierop geen grote invloed heeft, probeert zij ervoor te zorgen dat het gemiddeld prijsniveau (de inflatie) niet te hoog oploopt. - een rechtvaardige inkomensverdeling
hoewel ‘rechtvaardig’ een term is waar iedereen een andere voorstelling bij heeft, zorgt de overheid bijvoorbeeld middels progressieve belasting en inkomensafhankelijke uitkeringen ervoor dat het inkomen in Nederland wat gelijker wordt verdeeld. - materieel evenwicht op de betalingsbalans
is zo’n doelstelling die niet hoog op de prioriteitenlijst staat, maar de overheid wil wel graag dat Nederland jaarlijks een beetje meer geld verdiend aan de export dan we kwijt zijn aan het importeren van goederen en diensten. - evenwichtige economische groei
wil zeggen dat de overheid de economische groei wil stimuleren, maar dat tegenwoordige groei niet ten koste mag gaan van toekomstige groei.
Deze doelstellingen zijn niet altijd door de overheid te bereiken. De invloed van de overheid moet je ook niet overschatten. Bovendien kan het bereiken van de ene doelstelling te koste gaan van een andere doelstelling. Er zullen dus altijd keuzes gemaakt moeten worden.
Wanneer de overheid haar economische politieke doelstellingen vertaalt naar praktische maatregelen (beleid) ontstaat steeds het dilemma waarbij de overheid moet kiezen tussen marktwerking of overheidsinvloed. Steeds moet de poltiek antwoord geven op vragen als:
Hoeveel ruimte moet je als overheid geven aan de particuliere sector / het bedrijfsleven?
Wanneer moet je als overheid ingrijpen?
Maatregelen die de overheid neemt om haar economische doelen te bereiken kunnen we onderverdelen in:
Privatisering
Er is sprake van privatisering wanneer de overheid taken die zij eerst zelf uitvoert, afstoot naar de marktsector. Voorheen was het openbaar vervoer in handen van de overheid. De overheid regelde het openbaar vervoer. In de jaren ’80 en ’90 kwam steeds vaker de roep om als overheid minder invloed op de economie uit te oefenen. Het openbaar vervoer werd geprivatiseerd: particuliere bedrijven regelen nu het openbaar vervoer.
Het idee achter privatisering is dat door marktwerking er efficiënter gewerkt gaat worden. Concurrentie zou bedrijven moeten dwingen betere producten tegen een lagere prijs te leveren. Dat is gunstig voor de consumenten.
Is dat zo?
Veel overheidstaken/bedijven die geprivatiseerd zijn (NS,KPN,TNT,Energiebedrijven, Ziektekostenverzekeringen) werken op markten die gekenmerkt worden door één of weinig aanbieders. Vanuit de theorie van marktvormen, weten we dat op deze markten bedrijven zelden of nooit concurreren met hun prijs. Goedkoper zijn veel producten dan ook niet geworden dankzij privatisering.
De praktijk
Producten zijn meestal niet goedkoper geworden. Logisch want particuliere bedrijven willen winst maken en moeten om te concurreren ook reclame maken die geld kost en terug verdiend moet worden. Bovendien zijn bedrijven erbij gebaat als zij onderling níet concurreren met prijs.
Wat we ook vaak zien is dat consumenten ‘door de bomen het bos niet meer zien’. Bedrijven hebben er baat bij als de consument de producten van de verschillende bedrijven moeilijk kan vergelijken, want dan vallen de prijsverschillen minder op.
Als laatste kunnen we ook nog constateren dat enkele markten al jaren gekenmerkt worden door administratieve chaos.
Ik (op persoonlijke titel) betwijfel dat consumenten er in veel gevallen op vooruit gegaan zijn.
Deregulering
Met dezelfde ideologie als bij privatiseringen, namelijk dat de overheid de efficiënte marktwerking hindert, probeert de overheid de laatste jaren het economisch verkeer met minder regels te belasten. Minder regels zouden moeten leiden tot betere werking van de marktsector, tot meer concurrentie en tot goedkopere producten.
Maar ook hier valt op te merken dat we niet teveel moeten verwachten van marktwerking die zichzelf corigeert. Ongewenste effecten van marktwerking zullen nooit/zelden door de markt zélf worden opgelost. Zelfregulerende markten zijn -op zijn minst- zeldzaam, vaak moeten er tóch regels van de overheid komen om ongewenste effecten te beperken.
Om ‘zelfverrijking’ door de top van het bedrijfsleven, de zogenaamde graaicultuur, te voorkomen is er aangedrongen op afspraken over salarissen van top-managers. Die regels zijn de door markt zelf opgesteld. De praktijk wijst vervolgens uit dat nauwelijks iemand zich aan die afspraken houdt. De top-salarissen blijven extreem hoog.
Waarschijnlijk kan er alleen iets gedaan worden aan buitensporig hoge salarissen wanneer de overheid tóch regels hiervoor opstelt.
Marktconforme maatregel
Wanneer de overheid probeert ongewenste effecten van marktwerking op te lossen door maatregelen te nemen die vraag/aanbod beïnvloeden. Dus in plaats van een bepaald product te verbieden, legt de overheid nu een extra heffing op de productie, waardoor het product duurder wordt en er vanzelf minder gevraagd en geproduceerd wordt.
Allocatiefunctie
Wanneer de overheid de manier waarop productiemiddelen in een land worden ingezet beïnvloedt, wordt gesproken van de allocatiefunctie van de overheid.
Dus bijvoorbeeld zodra een overheidsmaatregel invloed heeft op de productieomvang van bedrijven/sectoren, of wanneer loonmatiging wordt bereikt met een belastingverlaging.